Մինչև 1937 թվականը Ադրբեջանական ԽՍՀ-ում հայերենը հանրապետության 3 պաշտոնական լեզուներից մեկն էր (հայերեն, ռուսերեն, թուրքերեն): Եվ սա նրա կազմում հայկական երեք գավառների՝ Նախիջևանի, Լեռնային Ղարաբաղի և Դաշտային Ղարաբաղի առկայության պայմաններից մեկն էր։ Ադրբեջանական ԽՍՀ պետական ​​կառույցները փաստաթղթեր են տվել ինչպես թուրքերեն, այնպես էլ ռուսերեն և հայերեն լեզուներով։ 

Ինչո՞ւ է հայոց լեզուն ստացել պաշտոնական լեզվի կարգավիճակ.

1) Որովհետև Ադրբեջանական ԽՍՀ-ում կար 2 հայկական ինքնավար պետական ​​կազմավորում՝ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը (145400 հայ, բնակչության 94,5%-ը 1921թ.-ի տվյալներով) Նախիջևանի ՀՍՍՀ (53900 հայ, 40,1% 1921 թ.-ի տվյալներով)։ 9700 կմ2 ընդհանուր մակերեսով կամ Ադրբեջանական ԽՍՀ տարածքի 11,2%-ը։

2) Բացի այս երկու ինքնավար պետական ​​միավորներից, Ադրբեջանական ԽՍՀ-ում կային հիմնականում հայաբնակ 5 շրջաններ՝ Շահումյանը, Խանլարը, Գետաբեկը, Դաշքեսանը և Շամխորի լեռնային մասը՝ «Հյուսիսային Արցախի շրջան» ընդհանուր անվանումով։ 5000 կմ2 ընդհանուր մակերեսով, որում 1921 թվականին բնակվում էր 105340 հայ, որը կազմում էր այս տարածքների բնակչության 86,4%-ը։

3) բացի այդ, հայերը կազմում էին Գյանջայի (Գանձակի) բնակչության 40%-ը, իսկ Բաքվում, Շամախիում, Գաբալայում, Շեքիում, Բարդայում և այլն՝ 20%-25%-ական։

4) Ադրբեջանական ԽՍՀ-ում հայերենը, որպես պաշտոնական լեզու որոշող մեկ այլ գործոն պատմական գործոնն էր։ Հայերը, ի տարբերություն նույն թուրքերի, այս տարածաշրջանի բնիկ ժողովուրդն էին։

5) հինգերորդ պատճառն այն է, որ նշված հողերը՝ Նախիջևանի ՀԽՍՀ (5300 կմ2), ԼՂԻՄ-ը (4400 կմ2) Հայկական ԽՍՀ-ից ֆիզիկապես կտրելու համար ժամանակավոր ձևավորված Կարմիր Քուրդիստանի շրջան (կենտրոն Լաչին) (4000 կմ2)՝ 18700 կմ2 ընդհանուր մակերեսով (Ադրբեջանական ԽՍՀ տարածքի 21,6%-ը) և ունենալով 310 000 հայ բնակչություն 1920 թվականին, Ազգերի լիգայի 1920 թվականի որոշմամբ ճանաչվել են Հայաստանի Հանրապետության մաս և անցել Ադրբեջանական ԽՍՀ-ին միայն, որպես Մոսկվայում թուրք-բոլշևիկյան դավադրության արդյունք։

Այս 5 հիմքերի բարդությունը պատճառ դարձավ, որ Ադրբեջանական ԽՍՀ-ում հայերենը պաշտոնական լեզվի կարգավիճակ ունեցավ։

Հիմա ադրբեջանցիները կասեն, որ հայերը կորցրել են այս ամենը, քանի որ, ասում են, ԼՂԻՄ-ը 1987 թվականին հայտարարեց Ադրբեջանական ԽՍՀ-ից դուրս գալու մասին։ Բայց դա կլինի հերթական սուտը: Հայերը կորցրեցին այս ամենը ոչ թե այն պատճառով, որ ԼՂԻՄ-ը խոսում էր Ադրբեջանական ԽՍՀ-ից իր դուրս գալու մասին, այլ ճիշտ հակառակը՝ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը խոսում էր Ադրբեջանական ԽՍՀ-ից իր դուրս գալու մասին, քանի որ հայերը կորցրեցին այդ ամենը։ Ադրբեջանական ԽՍՀ իշխանությունները սկզբում համակարգված կերպով վարում էին հայկական շրջաններում էթնիկ կազմը փոխելու քաղաքականություն։ Արդյունքում, Նախիջևանի ՀՍՍՀ-ում հայերի թիվը 1921-ին 53900-ից նվազել է մինչև 1989-ին 0 մարդ, Հյուսիսային Արցախում՝ 1921-ի 105340-ից մինչև 1991-ը նվազել է 0-ի, իսկ ԼՂԻՄ-ում` 70 տարին բոլորովին չի ավելացել, իսկ օղուզների թիվը 7 հազարից հասել է 45 հազարի։ Այնուհետեւ, էթնիկ կազմի արհեստական ​​փոփոխությունից հետո հօգուտ օղուզ թուրքերի, սկսվեց հայերենի կարգավիճակը վերացնելու քաղաքականություն։ Այսպիսով, 1940 թվականին Նախիջևանի ՀԽՍՀ դրոշից հանվել է հայերեն գրությունը։ Դրանից հետո մոտ 1980 թվականից սկսվեց պատմությունը վերաշարադրելու քաղաքականություն։

Երբ ԼՂԻՄ-ի բնակիչները տեսան, որ հանրապետությունում ողջ հայությունից միայն իրենք են մնացել, իսկ ԼՂԻՄ-ը հայտնվել է «նախիջևանացման» վտանգի տակ, այդ պահին իրենց փրկելու համար որոշվեց դուրս գալ Ադրբեջանական ԽՍՀ կազմից 1987 թվականին։ Եվ երբ 1991 թվականին Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն հայտարարեց ԽՍՀՄ-ից իր դուրս գալու և անկախության հռչակման մասին, ԼՂԻՄ-ը, բնականաբար, նույնպես հայտարարեց իր անկախությունը։